Fiil çatısı, yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir. Öznelerine ve nesnelerine göre olmak üzere iki yönden incelenir. Bu yazımızda, nesnelerine göre fiil çatılarını ele alacağız. Fiil çatısıyla ilgili daha detaylı bilgi edinmek için Öznelerine Göre Fiil Çatıları adlı yazıyı okuyabilirsiniz. Bazı fiiller nesneyle birlikte, bazıları ise herhangi bir nesne olmadan kullanılır. Bu fiiller dört grupta incelenir.
1. Geçişli Fiil: Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir. Geçişli fiiller, yükleme sorulan “Neyi? Kimi? Ne?” sorularına cevap verirler.
Örnek 1: Yeni aldığı romanı bir günde bitirdi.
Örnek 2: Boş bakraçları bulaşıkhaneye götürdü.
Yukarıdaki örneklerde yer verilen bitirmek ve götürmek fiilleri nesneyle birlikte kullanıldıkları ve nesne alabildikleri için geçişli fiillerdir. Bazı cümlelerde, fiiller geçişli olduğu hâlde nesne bulunmayabilir. Aşağıdaki cümle bu durumu örneklemektedir.
Örnek 3: Bir köşeye geçip sessizce bekledi.
2. Geçişsiz Fiil: Nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiiller, yükleme sorduğumuz “Neyi? Kimi? Ne?” sorularına cevap vermezler.
Örnek 4: Haber gelir gelmez ayrıldı.
Örnek 5: Espriye hepimiz çok güldük.
Yukarıdaki örneklerde yer verilen ayrılmak ve gülmek fiilleri nesne alamadıkları için geçişsiz fiillerdir.
3. Oldurgan Fiil: Geçişsiz fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişli hâle getirilmesiyle oluşturulan fiillere oldurgan fiil denir.
Örnek 6: Dün çok geç yattı. (Yatmak)
Örnek 7: Çocuğu yatağa yatırdı. (Yatırmak)
Örnek 8: Turnuva gollü başladı. (Başlamak)
Örnek 9: Hakem, düdüğünü çalıp maçı başlattı. (Başlatmak)
Örnek 10: Fırtına akşama doğru dindi. (Dinmek)
Örnek 11: Aldığı ilaç ağrısını dindirdi. (Dindirmek)
Yukarıdaki 7, 9 ve 11. örneklerde yer verilen yatırmak, başlatmak ve dindirmek filleri oldurgan fiillerdir. Örneğin, geçişsiz olan başlamak fiili -t- eki alıp başlatmak olmuş ve böylelikle oldurgan hâle getirilmiştir.
4. Ettirgen Fiil: Geçişli fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılmasıyla oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir. Bu fiillerin bazılarında özne işi başkasına yaptırır.
Örnek 12: Soruyu içinden okudu. (Okumak)
Örnek 13: Soruları öğrencilere okuttu. (Okutmak)
Örnek 14: Etin bir bölümünü kebaplık ayırdı. (Ayırmak)
Örnek 15: Restoranda iki kişilik yer ayırttı. (Ayırtmak)
Örnek 16: Yerini çok önceden ayırttırmış. (Ayırttırmak)
Örnek 17: Suyu yudum yudum içti. (İçmek)
Örnek 18: Çocuklara süt içirdi. (İçirmek)
Yukarıdaki 13, 15, 16 ve 18. örneklerde yer verilen okutmak, ayırtmak, ayırttırmak ve içirmek filleri ettirgen fiillerdir. Örneğin, geçişli olan okumak fiili -t- eki alıp okutmak olmuş ve böylelikle ettirgen hâle getirilmiştir. Ayırttırmak fiilinin, hâlihazırda geçişli olan ayırmak fiiline -t- eki getirilip oluşturulan ayırtmak fiilinden türetildiğine dikkat edelim. Bu silsilede, geçişli olan ayırtmak fiilinin geçişlilik derecesinin uygun ekler getirilerek art arda iki defa artırıldığını ve neticede çatı bakımından ettirgen özelliğe sahip olan ayırtmak ve ayırttırmak fiillerinin elde edildiğini görebiliyoruz.