Bu yazımızda; dirayet, dirayetli ve dirayetsiz sözcüklerinin anlamlarını ve cümle içinde nasıl kullanıldıklarını irdeleyeceğiz zira Türkçe konuşup yazarken bu sözcüklerin sıklıkla yanlış kullanıldığına tanık olmaktayız. Öncelikle, Arapça kökenli olan dirayet sözcüğüne odaklanalım. Bu sözcüğün, isim (eskimiş) görevinde kullanılan üç anlamı var.
1. İnce şeyleri kavrayabilme.
2. Kavrama, akıl yürütme, plan yapma gibi zihinsel becerilerin tamamı, zekâ.
3. Beceriklilik.
Yukarıdaki tanımları incelediğimizde dirayet sözcüğünün birinci ve ikinci anlamının birbirine çok yakın olduğunu görüyoruz. Bu anlamlar kavrayış, zekâ gibi zihinsel yetileri betimliyor. Bunun dışında dirayet, bir işi başarma yeteneği olarak da tanımlayabileceğimiz beceriklilik anlamı da taşıyor. Aşağıdaki cümle, dirayet sözcüğünün kullanımını örneklemektedir.
Örnek 1: Dikkat ve dirayetiyle her işin yolunda yürümesini temin etmişti. (Osman Aysu)
Dirayet sözcüğünden türetilen dirayetli, ince şeyleri kavrayabilen, zeki, becerikli gibi anlamlara geliyor ve cümlede sıfat görevinde kullanılıyor. Aşağıdaki örnek üzerinden bu sözcüğün kullanımını inceleyelim.
Örnek 2: Sahadaki pazarlamacılarımızı, cevval ve dirayetli adaylardan seçiyoruz.
Benzer şekilde, dirayet sözcüğünden türetilen dirayetsiz ise ince şeyleri kavrayamayan, kıt zekâlı, beceriksiz gibi anlamlara geliyor ve cümlede sıfat görevinde kullanılıyor. Aşağıdaki örnekte, bu sözcüğün kullanımına yer verilmektedir.
Örnek 3: Dirayetsiz birini işin başına geçirince çalışanlar kazan kaldırdı.
Peki, dirayet sözcüğü nasıl yanlış kullanılıyor? Zaman zaman, dirayet sözcüğüne direnç, dayanıklılık ve hatta bazen sabır gibi anlamlar yüklenebiliyor. Buna bağlı olarak dirayetli sözcüğü dirençli, dayanıklı, sabırlı; dirayetsiz sözcüğü ise dirençsiz, dayanıksız, sabırsız gibi anlamlara gelecek şekilde kullanılıyor. Sözünü ettiğimiz yanlışlığın temelinde, dirayet sözcüğünün anlamına vâkıf olunmaması yatıyor olsa gerek. Bunun dışında, bu sözcüğün tınısının direnç, dayanıklılık, sabır gibi özellikleri çağrıştırdığı da söylenebilir. Konuya son noktayı koymadan önce dirayetli sözcüğünün yanlış kullanımına bir örnek verelim.
Örnek 4: Yarışta temposunu koruyup hiç geriye düşmeyen atlet, ne kadar dirayetli olduğunu kanıtladı. (Yanlış)
Yukarıdaki cümlede, bahsedilen kişinin dirençli, dayanıklı olduğu kastedilmesine rağmen, aslında anlamca bu sıfatlarla ilgisi olmayan dirayetli sözcüğünün kullanılmış olduğunu görmekteyiz.