Bu yazımızda, “Kip nedir?” sorusunu cevapladıktan sonra Türkçedeki zamanları ele alacağız. Birçok anlamı bulunan kip, dilbilgisi bağlamında, fiillerde belirli bir zamanla birlikte konuşanın, dinleyenin ve hakkında konuşulanın, teklik veya çokluk olarak belirtilmiş biçimidir. Bu yönüyle kipler, çeşitli ekler getirilmesi suretiyle fiil kök veya gövdelerinin zamana ve yargıya göre girdiği geçici kalıplar olarak da tanımlanabilir. Türkçede kipler, haber (bildirme) ve dilek kipleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Dilek kipi ile ilgili bilgi edinmek için Dilek Kipi Nedir? adlı yazıyı okuyabilirsiniz. Bu yazımızın merkezinde olan haber (bildirme) kipleri, belirli bir zaman anlamı taşıyan kiplerdir. Türkçede haber (bildirme) kipleri ile oluşturulan dört temel zaman vardır. Aşağıdaki örneklerde, kalın olarak yazılan fiillere getirilen kip ekleri altı çizili olarak gösterilmektedir.
1. Geçmiş Zaman: “-Di” ve “-miş” ekleriyle yapılır. Eylemin geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. Bilinen (görülen/belirli) geçmiş zaman ve öğrenilen (duyulan/belirsiz) geçmiş zaman olmak üzere ikiye ayrılır.
1.1. Bilinen (Görülen/Belirli) Geçmiş Zaman: “-Di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü” ekleriyle yapılır. Geçmişe ait, bilinen veya görülen eylemi ifade eder.
Örnek 1: Dün yürüyüş yaptım.
Örnek 2: Bahçedeki yabani otları temizledi.
Örnek 3: İkinci Dünya Savaşı 1945’te sona erdi.
1.2. Öğrenilen (Duyulan/Belirsiz) Geçmiş Zaman: “-Mış, -miş, -muş, -müş” ekleriyle yapılır. Geçmişe ait, öğrenilen veya duyulan bir eylemi ifade eder.
Örnek 4: Dün gece erkenden uyumuş.
Örnek 5: Bütün gün evi temizlemiş.
2. Şimdiki Zaman: “-Yor” ekiyle yapılır. Eylemin hâlen yapılmakta olduğunu, henüz tamamlanmadığını bildiren zamandır.
Örnek 6: Pencereden dışarıyı izliyorlar.
Örnek 7: Salonda çıt çıkarmadan oturuyor.
3. Gelecek Zaman: “-Ecek, -acak” ekleriyle yapılır. Eylemin gelecekte gerçekleşeceğini bildiren zamandır.
Örnek 8: Haftaya eve döneceğim.
Örnek 9: Yarın bize uğrayacaklar.
4. Geniş Zaman: “-r, -(a)r, -(e)r, -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r” ekleriyle yapılır. Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunu, yani daima tekrarlandığını bildiren zamandır. Genel yargıları anlatmakta kullanılır.
Örnek 10: Sabahları yürüyüş yaparız.
Örnek 11: Fırsat buldukça kitap okurum.
Türkçede bazen bir cümledeki fiilin aldığı zaman ekiyle cümlede anlatılan zamanın farklı olabileceğini unutmayalım. Bu konuyla ilgili daha detaylı bilgi almak için Fiillerde Anlam Kayması adlı yazıyı okuyabilirsiniz.