Bu yazımızda, çeşitli örnekler üzerinden galatımeşhur kavramını mercek altına alacağız. Bu ifadeyi çözümleyerek işe başlayalım. Dilimize Arapçadan geçmiş olan galat sözcüğü cümlede isim görevinde kullanılmakta ve “yanlış kelime veya söz ya da yanılma” gibi anlamları karşılamaktadır. Ele aldığımız konu bağlamında galat sözcüğünün ilk anlamına odaklanacağız. Yine Arapça kökenli olan ve cümlede sıfat görevi yüklenen, hepimizin aşina olduğu meşhur sözcüğü “şöhretli, ünlü” gibi anlamları karşılamaktadır. Her ne kadar motamot çeviride galatımeşhur, “ünlü söz yanlışları” anlamına gelse de bu kavram aslında yaygınlaştığı için yanlışlığına önem verilmeden kullanılagelen söz, deyim veya terimleri anlatıyor. Galatımeşhurun eş anlamlısı yaygın yanlış.
Öncelikle, galatımeşhurun önemli bir bölümünü oluşturan, dilimize Arapçadan geçmiş ve aslında çoğul anlamda olmasına rağmen tekilmiş gibi kabul edilip tekrardan çoğul eki alan sözcükleri irdeleyelim. Söz gelimi eşya, evrak, evlat ve evliya gibi sözcükler aslında şey, varaka, velet ve veli gibi tekil sözcüklerin çoğulu. Böyle olmasına rağmen bu sözcükler çoğul eki alarak da kullanılabiliyorlar. Türkçe dil bilgisi kurallarına göre çoğul olan bir sözcüğün çoğul eki alması mümkün olmamasına rağmen bu hatalı kullanımı dilimize yerleşmiş olduğu için görmezden geliyoruz.
Eşya sözcüğünü ele alalım: “Gündelik hayatta çeşitli amaçlarla kullanılan, insan yapımı cansız nesneler” anlamına gelen eşya, az önce de belirttiğimiz gibi aslında çoğul anlam barındıran bir sözcük ama gündelik yazı ve konuşma dilinde ekseriyetle tekil anlamda kullanılıp çoğul eki alabiliyor. Bunu örneklendirelim: “Eşyalarını titizlikle bavuluna yerleştirdi.” Dikkat ederseniz bu cümlede eşya sözcüğü “-lar” çoğu eki almış. İlk bakışta hatalı gibi görünen bu kullanımı, dilimize bu şekilde yerleştiği için doğru kabul etmek durumundayız. Bununla birlikte eşya sözcüğünün olması gerektiği gibi çoğul anlamda kullanıldığı da oluyor. Burhan Felek’ten bir alıntıyla bunu örneklendirebiliriz: “Güçlük, ev bulmak ve eşyayı taşımak derdiyle başlar.” Bundan hareketle galatımeşhur kapsamı içindeki ifadelerin zaman zaman doğru bir şekilde kullanıldıklarını söylemek mümkün. Evrak sözcüğünün de sözlükte tıpkı eşya gibi çoğul anlamda tanımlandığını ekleyelim. Öte yandan, Türk Dil Kurumu sözlüğüne baktığımızda evlat ve evliya gibi sözcüklerin tekil anlamda tanımlandıklarını görmekteyiz. Anlayacağınız, eşya ve evrak sözcüklerinin aksine evlat ve evliya sözcüklerinin yaygın yanlışlıkları tasdiklenmiş durumda.
Galatımeşhur, atasözlerinde de karşımıza çıkıyor. Bir örnek üzerinden ilerleyelim. Büyüklerin sayılması, küçüklerin korunması gerektiğini anlatan “su küçüğün, söz büyüğün” atasözünün aslı “sus küçüğün, söz büyüğün”. Bu iki söyleniş şeklini kıyasladığımızda “sus” sözcüğünün zamanla suya evrildiğini görmekteyiz. Bu hâliyle dilimize yerleştiği için bu atasözünü doğruymuş gibi kullanmaya devam ediyoruz. Nitekim, Türk Dil Kurumu sözlüğünde bu atasözü, “su küçüğün, söz büyüğün” şeklinde yani bir yaygın yanlış olarak yer almaktadır.
Hasmın, rakibin küçümsendiğini anlatan başka bir atasözüyle devam edelim. Sözlükte bulunduğu hâliyle “ateş olsa cirmi kadar yer yakar” atasözü de halk arasında zaman zaman “ateş olsa cürmü kadar yer yakar” şeklinde söylenebiliyor. Burada, “hacim” anlamına gelen, Arapça kökenli eskimiş bir sözcük olan cirmin atasözündeki bağlamla uyum içinde olduğunu görmekteyiz. Diğer yandan, Arapça kökenli olan ve “suç, kusur” gibi anlamlara tekabül eden cürüm sözcüğünün atasözünün bağlamıyla uzaktan yakından bir ilgisi yok. Böyle olmasına rağmen, bu atasözü halk arasında “cürüm” sözcüğü ile de ifade edilebiliyor. Bunun en temel nedeni, atasözünün bu hâliyle dilimize yerleşmiş olması ve birçoğumuzun belki de alışkanlık nedeniyle yazıda ve konuşmada bunu böyle kullanmaya devam etmemiz.
Bu noktada aklımıza şöyle bir soru gelebilir: Yanlış oldukları hâlde neden bu ifadeleri kullanmaya devam ediyoruz? Bu konuya dair Osmanlı Türkçesiyle söylenmiş eski bir atasözü var: “Deme kalbura kallabur; lugât-ı fasîhten evlâdır galât-ı meşhûr.” Bir sürü eski sözcükten mütevellit ve anlaşılmaz görünen bu atasözü aslında herkesçe yanlış kullanılan bir sözün, doğru olup da kullanılmayandan evla olduğunu anlatmakta. Bundan hareketle yaygın yanlışlara, dilin işlevselliğini sürdürmesi adına göz yumulduğunu söyleyebiliriz. Bir bakıma galatımeşhur, bireyler arasındaki iletişimi kesintisiz bir şekilde devam ettirmeye dönük pragmatist bir yönelimin sonucu.
Çoğul anlamlı sözcükler ve atasözleri dışında, yaygın yanlışların rastlandığı diğer ifadelere örnekler verelim. Söz gelimi, “aklını kaçırmak, çıldırmak” gibi anlamlara gelen “cinnet getirmek”, zamanla “cinnet geçirmek” hâline gelmiş. Aynı şekilde “ziyan etmek, kirletmek” gibi anlamlar barındıran “murdar etmek” ifadesi halk arasında yaygın bir şekilde “mundar etmek” şeklinde kullanılıyor. Yıkananlara veya tıraş olanlara söylenen bir nezaket sözü olan “sıhhatler olsun”, “saatler olsun” şeklinde söylenebiliyor. Benzer şekilde, “en sonunda” anlamına gelen “önünde sonunda” ifadesi, “eninde sonunda” olarak yazılıp okunabiliyor. Dilimize Fransızcadan geçmiş, “ayrıca” anlamındaki “antrparantez” ifadesinin gündelik dilde “anti parantez” olarak söylendiği oluyor. Yeri gelmişken Falih Rıfkı Atay’dan bir alıntıyla bu sözcüğün kullanımına bakalım: “Antrparantez, pek az hoşlandıklarım muharrirler, ediplerdir.” Kılığı kıyafeti düzgün, olgun ve gösterişli kişileri tanımlamak için kullanılan “kerli ferli” ifadesi de zaman zaman “kelli felli” olarak kullanılabiliyor. Benzer şekilde, “piknik ve yürüyüş yapılan yer” anlamındaki “mesire” sözcüğü yerine yanlış olarak “mesire yeri” ifadesinin kullanılması da galatımeşhura örnek verilebilir.
Özetle, doğru olduğunu düşündüğümüz bazı söz, deyim ve terimler aslında galatımeşhur yani yaygın yanlış ve bu ifadeler yanlış hâlleriyle dilimize yerleştiği için bunların doğruluğunu pek sorgulamıyoruz. Öyle görünüyor ki duygu ve düşüncelerimize tercüman oldukları sürece bu ifadeler bu şekilde kullanılmaya devam edecek. Yabancı dillerde de rastlanan yaygın yanlışlarla ilgili düşüncelerinizi, aklınıza gelen örnekleri yorumlara yazabilirsiniz.