Bu yazımızda, TDK ve Birlisan’ı referans alarak mahcup, mahcubiyet ve mahcubane sözcüklerinin kökenlerine, anlamlarına ve cümle içindeki kullanımlarına odaklanacağız. Öncelikle, mahcup sözcüğünün dilimize Arapçadan geçtiğini belirtelim. Mahcup ile aynı köke dayanan hicap sözcüğünü irdelediğimiz yazımıza Hicap Ne Demek? bağlantısından ulaşabilirsiniz. Peki, mahcup ne demek? Mahcup ne anlama geliyor? Sözlüğe baktığımızda mahcup sözcüğünün cümlede sıfat ve zarf görevinde kullanılan iki anlama geldiğini görmekteyiz. Aşağıda, sırasıyla sözü edilen anlamlara ilişkin tanımlara ve ilgili örnek cümlelere yer verilmektedir.
1. (sıfat) Topluluk içinde kendini rahat ifade edemeyen, utangaç.
Örnek 1: Kenara mahcup bir çocuk gibi büzüldü. (Sait Faik Abasıyanık)
2. (zarf) Utangaç bir şekilde.
Örnek 2: Etrafınızda mahcup, cüretsiz, beceriksiz dolaşır. (Hüseyin Cahit Yalçın)
Dikkat edersek yukarıdaki ilk örnekte mahcup bir ismi (çocuk) nitelediği için sıfat; ikinci örnekte ise bir eylemi (dolaşmak) nitelediği için zarf görevinde kullanılmıştır.
Arapça kökenli olan mahcubiyet sözcüğünü, mahcup sözcüğünün isim hâli olarak düşünebiliriz. Bu çerçevede mahcubiyet, “topluluk içinde kendini rahat ifade edememe, utangaçlık” gibi anlamlar barındırmaktadır. Aşağıdaki örnek cümleyi inceleyerek mahcubiyet sözcüğünün kullanımına daha yakından bakalım.
Örnek 3: Hatta ben mahcubiyetimden kızarmak değil, gözlerimden ulam ulam yaş da getirebilirim. (Ömer Seyfettin)
Sırası gelmişken mahcup sözcüğüne Farsça bir ek getirilerek oluşturulan ve böylelikle cümlede zarf (eskimiş) görevinde kullanılan mahcubane sözcüğüne de değinmekte fayda var. Mahcubane, “utangaç bir şekilde, mahcupça” gibi anlamları karşılamaktadır. Aşağıda, bu sözcüğün kullanımına yönelik bir örnek yer almaktadır.
Örnek 4: Mahcubane gülümsedi çocuk ve kızın eline bir demet papatya tutuşturdu.
Mahcup çıkarmamak, mahcup etmek, mahcup kalmak, mahcup olmak, mahcupça ve mahcupluk, mahcup sözcüğü ile beraber kullanılan veya bu sözcükten türetilen ifadeler. Bu açıdan bakıldığında yazımında zaman zaman hata yapılan mahcup sözcüğüne, konuşmada ve yazıda sıklıkla başvurulduğunu söylemek yanlış olmaz.