Fiil çatısı, yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir. Öznelerine ve nesnelerine göre olmak üzere iki yönden incelenir. Bu yazımızda, öznelerine göre fiil çatılarını ele alacağız. Fiil çatısıyla ilgili daha detaylı bilgi edinmek için Nesnelerine Göre Fiil Çatıları adlı yazıyı okuyabilirsiniz. Özne-yüklem ilişkisinde öznenin, eylemin bildirdiği işi nasıl yaptığı önemlidir. Buna göre fiiller dört grupta incelenir.
1. Etken Fiil: İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.
Örnek 1: Zeynep, her gün yürüyüş yapar. (Kim?)
Örnek 2: (Onlar) İskeleden denize atladılar. (Kimler?)
Örnek 3: Dağdan yuvarlanan kayalar yolu kapattı. (Ne?)
Yukarıdaki örneklerde yer verilen yapmak, atlamak ve kapatmak fiilleri gerçek özne barındırdıkları için etken fiillerdir. İkinci örnekte olduğu gibi etken fiiller gizli özne ile beraber kullanılabilirler ve ayrıca aşağıdaki örneklerde gösterildiği üzere nesne-yüklem ilişkisine göre geçişli veya geçişsiz olabilirler.
Örnek 4: Ev ödevini hemencecik yaptı. (Geçişli)
Örnek 5: Bebek mışıl mışıl uyuyordu. (Geçişsiz)
2. Edilgen Fiil: İşi yapan gerçek bir öznesi olmayan fiillere edilgen fiil denir. Edilgen çatılı fiillerde özne işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumundadır. Bu yüzden de sözde öznedir. Edilgen fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-l” veya “-n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulurlar.
Örnek 6: Birçok hayvan sele kapıldı.
Örnek 7: Okullar haziranın son haftası kapanıyor.
Örnek 8: Soruşturma kapsamında, müşteri dosyalarının tamamı incelendi.
Örnek 9: Yolculuk için kumanya hazırlandı.
Yukarıdaki örneklerde yer verilen kapılmak, kapanmak, incelenmek ve hazırlanmak fiilleri sözde özne barındırdıkları için edilgen fiillerdir. Edilgen fiiller, aşağıdaki örnekte gösterildiği üzere nesne-yüklem ilişkisine göre daima geçişsizdir.
Örnek 10: Yeni bir çift eldiven alındı. (Geçişsiz)
3. Dönüşlü Fiil: İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Dönüşlü fiillerde eylemi yapan özne, aynı zamanda eylemden de etkilenmektedir. Dönüşlü fiiller, etken fiillere “-l” ve “-n” ekleri getirilerek yapılır.
Örnek 11: (Ben) Maçı kaybettiğimizi öğrendiğimde çok üzüldüm.
Örnek 12: (O) Evlatlarının okuldaki başarılarıyla övünürdü.
Yukarıdaki örneklerde yer verilen üzülmek ve övünmek fiilleri dönüşlü fiillerdir. Edilgen ve dönüşlü fiiller aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilirler. Edilgen fiillerin sözde öznesi varken dönüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır.
Örnek 13: (O) Akşamları tarladan eve gelince ilk iş yıkanır. (Gerçek Özne)
Örnek 14: Nevresimler haftada bir yıkanır. (Sözde Özne)
4. İşteş Fiil: Fiilde anlatılan işin birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir. İşteş fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle oluşturulur.
Örnek 15: (Biz) Satıcıyla yüz yüze görüştük.
Örnek 16: (Biz) Eski günlerden bahsedip gülüştük.
Yukarıdaki örneklerde yer verilen görüşmek ve gülüşmek fiilleri işteş fiillerdir. İşteşlik iki farklı şekilde karşımıza çıkar.
4.1. Karşılıklı Yapma (Karşılıklı İşteş Fiil): Fiili, birden fazla özne karşılıklı olarak yapar.
Örnek 17: Taraflar, asgari müştereklerde uzlaştı.
Örnek 18: (Biz) Komşularımızla ara ara merhabalaşırdık.
Yukarıdaki örneklerde yer verilen uzlaşmak ve merhabalaşmak fiilleri karşılıklı işteş fiillerdir.
4.2. Birlikte Yapma (Birlikte İşteş Fiil): Fiili, birden fazla özne birlikte yapar. Bu tarz işteş fiiller “-ş” eki ile oluşturulur.
Örnek 19: Kırlarda kelebekler uçuşuyordu.
Örnek 20: Teneffüs zili çalar çalmaz öğrenciler kantine koşuştu.
Yukarıdaki örneklerde yer verilen uçuşmak ve koşuşmak fiilleri karşılıklı işteş fiillerdir. Türkçede kimi eylemler işteş çatılı eylem gibi görünür ama aslında öyle değildir. Bu eylemlerde bir durumdan başka bir duruma geçiş söz konusudur. Bazı kaynaklarda bunlara nitelikçe işteş fiiller denir.
Örnek 21: (Sen) Görmeyeli gençleşmişsin.
Örnek 22: (O) Gün geçtikçe daha da dinçleşiyor. Yukarıdaki örneklerde yer verilen gençleşmek ve dinçleşmek fiilleri nitelikçe işteş fiil olarak değerlendirilebilir.