Fiilimsi veya bir diğer ismiyle eylemsi, fiillere getirilen fiilimsi ekleriyle oluşturulan; fiilleri isim, sıfat, zarf şekline dönüştüren sözcüklere denir. Fiilimsiler olumsuzluk eki (-me /-ma) alabilirler, yapım eki aldıkları için türemiş sözcük olarak kabul edilirler. Her fiilimsi bir yan cümlecik oluşturur. Fiilimsiler; isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil olmak üzere üçe ayrılırlar. Bu yazımızda, sıfat-fiillere odaklanıp sıfat-fiil eklerini inceleyeceğiz. Bu konuda daha detaylı bilgi sahibi olmak için İsim-Fiil Nedir? ve Zarf-Fiil Nedir? adlı yazıları okuyabilirsiniz.
Sıfat-fiil, ortaç olarak da isimlendirilir. Sıfat-fiiller çoğu zaman sıfat görevinde kullanılırlar ve aşağıda belirtilen eklerle oluşturulurlar.
-an (-en), -ası (-esi), -maz (-mez), -ar (-er /-ır /-ir /-r), -dık (-dik /-duk /-dük), -acak (-ecek), -mış (-miş /-muş /-müş)
Aşağıdaki birinci, ikinci ve üçüncü örnekte kalın olarak yazılmış çalışan, bildik ve bitmez sözcükleri altı çizili olan “-an”, “-dik” ve “-mez” sıfat-fiil ekleriyle oluşturulmuşlardır.
Örnek 1: Bize müsaade artık, malum çalışan insanlarız.
Örnek 2: Kalabalığın içinde bildik bir sima aradı.
Örnek 3: Bitmez savaşların en ciddi yarası, hayalsiz çocuklardı.
Sıfat-fiil eki almış olmasına rağmen zamanla kalıplaşarak bir varlığın veya kavramın adı hâline gelmiş sözcükler vardır. Bunlar fiilimsi değil isim olarak kabul edilirler. Aşağıdaki dördüncü ve beşinci örnekte kalın olarak yazılmış dolmuş ve çekecek sözcükleri bu duruma örnektir.
Örnek 4: Her on dakikada bir dolmuş kalkıyor.
Örnek 5: Çekecek ayakkabılıkta değilmiş.
Kimi zaman sıfat-fiiller çekimli fiillerle karıştırılabilir. Bu karışıklığın önüne geçmek için sözcüğün yüklem görevinde mi yoksa sıfat görevinde mi kullanıldığına bakılmalıdır. Aşağıdaki altıncı örnekte yer verilen giyecek sözcüğü sıfat-fiil eki alarak oluşturulmuşken yedinci örnekteki giyecek sözcüğü gelecek zaman kipinde çekimlenmiş bir fiildir. Aynı şekilde, sekizinci örnekte yer verilen sönmüş sözcüğü sıfat-fiil eki alarak oluşturulmuşken dokuzuncu örnekteki sönmüş sözcüğü öğrenilen geçmiş zaman kipinde çekimlenmiş bir fiildir.
Örnek 6: Giyecek elbise kalmadı. (Sıfat-fiil)
Örnek 7: Yarınki törende siyah elbisesini giyecek. (Fiil)
Örnek 8: Sönmüş ateşi körükle alevlendirdi. (Sıfat-fiil)
Örnek 9: Ateş çoktan sönmüş. (Fiil)
Sıfat-fiiller niteledikleri isim düştüğünde onun yerine geçerek adlaşırlar. Aşağıdaki onuncu örnekte yer verilen bekleyen sözcüğü sıfat-fiildir ve cümlede sıfat görevinde kullanılarak müşteriler sözcüğünü nitelemektedir. Bu sözcük, “-en” sıfat fiil eki ile “y” kaynaştırma harfinin beklemek (bekle-) fiiline getirilmesiyle oluşturulmuştur. On birinci örnekte ise müşteriler isminin düştüğü ve bekleyen sıfat-fiilinin bekleyenler şeklinde adlaştığı görülmektedir.
Örnek 10: Uzun süredir bekleyen müşteriler homurdanmaya başladı. (Sıfat-fiil)
Örnek 11: Uzun süredir bekleyenler homurdanmaya başladı. (Adlaşmış sıfat-fiil)