Bu yazımızda, Türkçede durum eklerini irdeleyeceğiz. Bazı kaynaklarda durum ekleri, hâl ekleri olarak da geçmektedir. En genel ifadeyle durum (hâl) ekleri, isim ve isim soylu sözcüklere belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma (çıkma) anlamı katıp bunların cümledeki diğer ögelerle ilişkili hâle gelmesini sağlayan eklerdir. Türkçede, isim ve isim soylu sözcüklerin yalın hâlde yani durum eklerini almadan da bulunabileceğini unutmayalım. Sözünü ettiğimiz durum eklerini sırasıyla inceleyip bunlara ilişkin örnekler verelim.
1. Belirtme durumu (hâl) eki: Sözcüklere getirilen “-ı /-i /-u /-ü” ekleridir. Aşağıdaki örnekte, kitap sözcüğü belirtme durumu eki almıştır ve dolayısıyla belirtme durumundadır. Belirtme durumu, akuzatif olarak da adlandırılmaktadır.
Örnek 1: Kitabı severek okudum.
Uyarı: Türkçede iki tane “-i” eki vardır: belirtme durumu eki ve iyelik eki. Bunların birbirine karıştırılmaması gerekir. Sözgelimi, aşağıdaki örnekte kitap sözcüğü durum eki değil de iyelik eki almıştır.
Örnek 2: Kitabı resimlerle doluydu.
2. Yönelme durumu (hâl) eki: Sözcüklere getirilen “-a /-e” ekleridir. Aşağıdaki örnekte, sepet sözcüğü yönelme durumu eki almıştır ve dolayısıyla yönelme durumundadır. Yönelme durumu, datif olarak da adlandırılmaktadır.
Örnek 3: Elmaları sepete koydu.
3. Bulunma durumu (hâl) eki: Sözcüklere getirilen “-da /-de /-ta /-te” ekleridir. Aşağıdaki örnekte, sözleri sözcüğü bulunma durumu eki almıştır ve dolayısıyla bulunma durumundadır. Bulunma durumu, lokatif olarak da adlandırılmaktadır.
Örnek 4: Sözlerinde gizli bir ironi sezdim.
Uyarı: Bulunma durumu eki, bağlaç olan “de / da” ile karıştırılmamalıdır. Bulunma durumu eki olan “-de /-da” birleşik; bağlaç olan “de / da” ise daima ayrı yazılır. Aşağıdaki örnekte, bağlaç olan “de”nin ayrı yazıldığına dikkat edelim.
Örnek 5: Siz de gelseniz ne iyi olur.
4. Ayrılma (Çıkma) durumu (hâl) eki: Sözcüklere getirilen “-dan /-den /-tan /-ten” ekleridir. Aşağıdaki örnekte, okul sözcüğü ayrılma (çıkma) durumu eki almıştır ve dolayısıyla ayrılma (çıkma) durumundadır. Ayrılma durumu ya da başka bir ifadeyle çıkma durumu, ablatif olarak da adlandırılmaktadır.
Örnek 6: Okuldan dönerken bakkala uğradım.
Yazımızı, durum eki almayan yani yalın hâlde kullanılan bir sözcükle ilgili örnek vererek noktalayalım. Aşağıdaki cümlede, düş sözcüğü durum eki almamıştır ve dolayısıyla yalın hâldedir.
Örnek 7: Dün gece tuhaf bir düş gördüm.