Bu yazımızda, Arapça kökenli olan “hayır” sözcüğünün “iyilik, yarar” veya “iyi, yararlı” gibi anlamlarda geçtiği ifadeleri irdeleyeceğiz. Malumunuz, “hayır” sözcüğü tıpkı “ekmek” ve “yazma” gibi eş sesli bir sözcük. Daha açık bir ifadeyle Türkçede “hayır” iki farklı anlama geliyor. İlki, hepimizin sıklıkla kullandığı onamama ve inkâr bildiren ünlem. Söz gelimi, “Hayır, istemiyorum!” derken “hayır” sözcüğünü bu şekilde bir ünlem olarak kullanıyoruz. Benzer bağlamda “hayır” sözcüğüne, yine ünlem olarak olumsuz cümlelerde anlamı pekiştirmek için de başvurulabiliyor. Falih Rıfkı Atay’dan bir alıntıyla bunu örneklendirelim: “Hayır, zaferimiz bir masal olmayacak!”
Bu yazının asıl konusu olan “hayır” sözcüğü ise cümlede isim görevi yüklenip “iyilik, yarar” veya sıfat olarak “iyi, yararlı” gibi anlamları karşılayacak şekilde kullanılıyor. “Her işte bir hayır vardır.” atasözünde ve “Hayır haberler verirsin inşallah!” cümlesindeki “hayır” sözcüklerinin bu şekilde kullanıldıklarını söyleyebiliriz. Bu çerçeve dâhilinde, “hayır” sözcüğü Türkçede bazı kilit ifadelerde geçmekte ve bilhassa gündelik dilde bireyler arasındaki iletişimi sağlayan hayati bir fonksiyon üstlenmektedir. Şimdi, dilerseniz tanımlar ve örnek cümleler üzerinden, “hayır” sözcüğünün geçtiği belli başlı ifadeleri mercek altına alarak bu ifadeler arasındaki nüansları anlamaya çalışalım.
İlk ifademiz hayırlı olsun. Türk Dil Kurumuna göre “hayırlı olsun”, “güle güle kullan” veya “hayırlar getirsin” gibi iki farklı anlama gelse de gündelik dilde bu ifadenin daha ziyade ilk bağlamda yani “güle güle kullan” anlamında kullanıldığını görmekteyiz. Buna yönelik bir örnek cümleye bakalım: “Yeni eviniz hayırlı olsun, güle güle oturun!”
İkinci ifademiz hayırlısı olsun. Gündelik dilde hayli yaygın olarak kullanılan “hayırlısı olsun”, “en iyisi olsun” anlamına gelen bir iyi dilek sözü. Bir örnekle bu ifadenin kullanımını pekiştirelim: “Kontrat dün imzalanmış, hayırlısı olsun!”
Üçüncü ifademiz hayırlısı ile. Hayırlı olanı dilemek için söylenen bir söz olan “hayırlısı ile” bir yandan da tevekkülle gelecek zamanın bilinmezliğine vurgu yapıyor. Örnek bir cümle üzerinden bu ifadenin kullanımına daha yakından bakalım: “Hayırlısı ile sağ selamet dönsün vatanına!”
Dördüncü ifademiz hayır olsun. Türk Dil Kurumu sözlüğünde bulunmayan bu ifade halk arasında sıklıkla bir rüyayı iyiye yormak amacıyla kullanılmaktadır. Örnek bir diyalog üzerinden bu ifadenin kullanımına bakalım:
– Dün gece rüyamda anneannem rahmetliği gördüm.
– Hayır olsun!
Zaman zaman “hayır olsun” ifadesi, bir şaşkınlık veya meraklı bir bekleyiş anında da söylenebiliyor. Bunu örnek bir diyalog üzerinden somutlaştıralım:
– Sana anlatacaklarım var.
– Hayır olsun, iyi haberler verirsin umarım!
Beşinci ifademiz hayırlara vesile olsun. Türk Dil Kurumu sözlüğünde bulunmamasına rağmen gündelik dilde sıklıkla kullanılan bu ifade, tıpkı “hayırlısı olsun” gibi “en iyisi olsun” anlamına gelen bir iyi dilek sözü. Gündelik dilde zaman zaman bu ifadenin bir rüyayı iyiye yormak amacıyla da kullanıldığını görmekteyiz. Örnek bir diyalog üzerinden bu ifadenin kullanımını pekiştirelim:
– Kaç gündür rengârenk kelebekler görüyorum düşlerimde.
– Hayırlara vesile olsun!
Altıncı ifademiz hayırdır. Türk Dili Kurumu sözlüğünde bulunmamasına rağmen gündelik dilde sıklıkla kullanılan bu ifadeyi, ne olup bittiğini anlamaya yönelik muhatabına yöneltilen bir soru ünlemi olarak değerlendirebiliriz. “Hayırdır”, zaman zaman öfke ve kızgınlığı ifade etmek ve hatta kabadayılanıp meydan okumak amacıyla da yüksek perdeden söylenebilir. Bu gibi durumlarda “hayırdır” ifadesini, bir münakaşa veya kavganın sinyali olarak değerlendirebiliriz. Bir örnek üzerinden bu ifadenin kullanımını görelim: “Hayırdır, bir sorun mu var?”
Yedinci ifademiz hayırdır inşallah. Bir ünlem cümlesi olarak karşımıza çıkan “hayırdır inşallah”, anlatılan bir rüyayı iyiye yormak amacıyla veya şaşkınlık ve merak uyandıran durumlarda kullanılıyor. Ömer Seyfettin’den bir alıntıyla bu ifadenin kullanımını örneklendirelim: “Hayırdır inşallah, rüya mı gördün böyle birdenbire?”
Sekizinci ifademiz hayırlısı. Türk Dil Kurumu sözlüğünde müstakilen bulunmayan bu ifade de tıpkı “hayırlısı ile” ifadesinde olduğu gibi hayırlı olanı dilemek için kullanılmaktadır. Bu ifadenin geçtiği bir örnek cümleye bakalım: “Kaç gündür sesi soluğu çıkmıyor, hayırlısı!”
Dokuzuncu ifademiz, olumsuz bir duruma veya olaya ilişkin olarak kullanılan hayra alamet değil. Bir örnek cümle üzerinden bu ifadenin kullanımına daha yakından bakalım: “Buz gibi havada terlemesi hayra alamet değil, tez hekim çağırın!” Değindiğimiz tanım ve örnekler ışığında “hayır” sözcüğünün Türkçede bilhassa gündelik dilde önemli bir yer tuttuğunu ve çeşitli duygulara tercüman olduğunu söyleyebiliriz. Son olarak “Tanrı nasip ederse” anlamına gelen “inşallah” sözünün de sıklıkla “hayır” sözcüğüyle kurulan ifadelere eşlik ettiğini belirtmekte yarar var. Sizin aklınıza “hayır” sözcüğü ile kurulan başka bir ifade geliyor mu? Bu konuyla ilgili yorumlarınızı aşağıya yazabilirsiniz.