Bu yazımızda, TDK ve Birlisan’dan hareketle gafil sözcüğünü mercek altına alacağız. Öncelikle, gafil sözcüğünün dilimize Arapçadan geçtiğini belirtelim. Peki, gafil ne demek? Gafil ne anlama geliyor? Sözlüğe baktığımızda gafil sözcüğünün cümlede sıfat görevinde kullanıldığını ve “etrafında olup bitenlerin farkında olmayan, aymaz” gibi anlamlara geldiğini görmekteyiz. Aşağıdaki örnek cümleyi inceleyip bu sözcüğün kullanımına daha yakından bakalım.
Örnek 1: Ben gafil bir kız değilim. (Aka Gündüz)
Gafil sözcüğü, “avlamak” ve “avlanmak” yardımcı fiilleriyle beraber gafil avlamak ve gafil avlanmak birleşik fiillerinde karşımıza çıkabilmektedir. Gafil avlamak, “birini, beklenmedik bir anda zor duruma düşürmek, hazırlıksız yakalamak”; gafil avlanmak ise “beklenmedik bir anda zor duruma düşmek, hazırlıksız yakalanmak” gibi anlamlar barındırmaktadır. Aşağıdaki cümleler, bu iki birleşik fiilin kullanımını örneklemektedir.
Örnek 2: Nasıl sinsice yaklaşmıştı baykuş, düşmanlarını nasıl gafil avlamıştı. (Cemil Meriç)
Örnek 3: Fakat onlar bizim gibi önceden hazırlanmadıklarından gafil avlanmışlar. (Haldun Taner)
Öte yandan, gafil sözcüğüne -lik yapım eki getirilerek oluşturulan ve cümlede isim görevi gören gafillik, “etrafında olup bitenlerin farkında olmama, aymazlık”; bu sözcükle kurulan gafillik etmek birleşik fiili ise “çevresindeki gerçekleri görmemek, aymazlaşmak” gibi anlamları karşılamaktadır. Aşağıda, bu ifadelerin kullanımına yönelik örnek cümleler yer almaktadır.
Örnek 4: Halka yutturulan hamasi siyasetin büyüttüğü gafillikten ibaretti göz göre göre gelen felaket.
Örnek 5: Gafillik etmeyip hazırlıklı bulunsaydı bu krizi kolaylıkla atlatırdı.
Gafil sözcüğüne Farsça bir ek getirilerek türetilen ve cümlede zarf görevinde kullanılan gafilane, “etrafında olup bitenlerin farkında olmadan, aymaz bir şekilde” gibi anlamlar barındırmaktadır. Türkçede nadiren karşılaştığımız bu sözcüğün kullanımını örnekleyen bir cümleye aşağıda yer verilmektedir.
Örnek 6: Bu trajedi, gafilane yaşayıp umarsızlığa mahkûm edilen bir güruhun mukadderatıydı.
Bu konuyla bağlantılı olarak gafil sözcüğüyle aynı kökene dayanan gaflet sözcüğünü irdelediğimiz Gaflet Ne Demek? adlı yazıya da göz atmak isteyebilirsiniz.